Kanon gatunków literackich

Epos (gr. épos = słowo, opowieść; ang. Epos, heroic poetry, fr. Épopée, niem. Epos, ros. эnoneя) – jeden z głównych gatunków → epiki, podstawowy i dominujący w tym rodzaju aż do powstania → powieści. Obejmuje rozbudowane utwory, zazwyczaj wierszowane, ukazujące dzieje legendarnych bohaterów rzucone na tło wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. Genetycznym źródłem eposu były → mity, → podania i → baśnie utrwalające wyobrażenia na temat narodzin więzi i instytucji społeczno-narodowych, pamięć o doniosłych postaciach i zdarzeniach oraz wyznawane zbiorowo wartości i wierzenia religijne.

Tragedia (łac. tragoedia, gr. tragōidía, od trágos = kozioł + aoidḕ = pieśń; ang. tragedy, fr. tragédie, niem. Tragӧdie, Trauerspiel, ros. mpaƨδя) – gatunek → dramatu obejmujący utwory, w których ośrodkiem i motorem akcji jest nieprzezwyciężalny konflikt między dążeniami wybitnej jednostki a siłami wyższymi: losem, prawami historii, interesem społecznym, normą moralną itp., prowadzący nieubłaganie do jej klęski. Gatunek ten ukształtował się w starożytnej Grecji; jego źródła upatruje się w obrzędach religijnych, zwłaszcza związanych z kultem Dionizosa, a także – w pewnym stopniu – z misteriami eleuzyńskimi.

Oda (gr. aoidḕ = pieśń, śpiew; ang. ode, fr. ode, niem. Ode, ros. oδa) – jeden z podstawowych gatunków poetyckich wywodzących się z greckiej → liryki chóralnej; utwór wierszowany – najczęściej stroficzny – o charakterze pochwalno-panegirycznym lub dziękczynnym, utrzymany w patetycznym stylu, opiewający wybitną postać, wydarzenie, uroczystość, instytucję czy wzniosłą ideę. W starożytnej Grecji oda była początkowo gatunkiem związanym z obrzędami religijnymi i świętami narodowymi; z czasem uległa specjalizacji jako pieśń sławiąca bohaterów.

Komedia (gr. kōmōidía, od → kṓmos = hulaszczy pochód + aoidḕ = pieśń; ang. comedy, fr. comédie, niem. Komӧdie, Lustspiel, ros. κοмeδuя) – gatunek → dramatu obejmujący utwory o pogodnej tematyce i żywej najczęściej akcji zamkniętej rozwiązaniem pomyślnym dla bohaterów (→ happy end), operujące chwytami → komizmu sytuacyjnego, charakterologicznego i językowego, karykaturalnego wyjaskrawienia (→ karykatura) i groteski, często mające charakter satyryczny. Komedia powstała w starożytnej Grecji; wyrosła z dwojakich źródeł: pierwsze attyckie – stanowiły obrzędy dionizyjskie, w których śpiewane były swawolne i satyryczne piosenki, drugim – doryckim – były → mimy ludowe: improwizowane scenki rodzajowe lub mitologiczne.

Satyra (łac. satura = dosłownie „mieszanina”; ang. satire, fr. satire, niem. Satire, ros. camupa) – utwór literacki ośmieszający lub piętnujący ukazywane w nim zjawiska – wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy i stosunki społeczne, postawy światopoglądowe i orientacje polityczne, instytucje życia publicznego, sposoby zachowań i mówienia. Wypowiedź satyryczna wyraża krytyczny stosunek autora do określonych zjawisk życia, wyrasta z poczucia niestosowności, szkodliwości czy absurdalności pewnych sytuacji; nie proponuje jednak żadnych rozwiązań pozytywnych, wzorców lub ideałów. Za kolebkę satyry uznaje się literaturę rzymską, mimo że w starożytnej Grecji była ona reprezentowana w różnych formach.

List poetycki (ang. epistle, fr. épître, niem. Briefgedicht, ros. эnucmoπa) – utwór wierszowany o charakterze lirycznym, epickim, satyrycznym, panegirycznym, filozoficznym, krytycznoliterackim, mający formę → listu do fikcyjnego lub rzeczywistego adresata (mistrza, protektora, przyjaciela). Gatunek ten ukształtował się w literaturze rzymskiej.

Poemat (łac. poema, gr. poíēme = utwór; ang. poem, fr. poéme, niem. Poem, ros. noэмa) – w znaczeniu archaicznym, wywodzącym się z antyku: wszelki utwór poetycki, niezależnie od jego przynależności gatunkowej i rozmiarów; kategoria porównywalna z dzisiejszym rozumieniem → dzieła literackiego. W sensie pojmowanym współcześnie: utwór wierszowany odpowiednio okazałych rozmiarów i o dowolnym w zasadzie charakterze gatunkowym.

„Słownik terminów literackich”
M. Głowiński
T. Kostkiewiczowa
A. Okopień-Sławińska
J. Sławiński