http://www.youtube.com/watch?v=Vkse1g9ibnM
http://www.youtube.com/watch?v=ge-7JUcTZsk
sobota, 28 marca 2009
Francuska proza literacka
Zmiany w prozie:
- zróżnicowanie gatunków
- krasomówstwo traci na wartości
- proza naukowa uczy się chwytów literackich
- powstawanie słowników i encyklopedii
- powieść czerpie z epopei ludowych, tragedii
- opowiadanie przekształca się w powiastkę filozoficzną
- prozaik = filozof
- doskonałość konstrukcji ma doprowadzić czytelnika do wniosków
- Monteskiusz stał się geniuszem arcydzieł naukowych, w których zawierał styl myślenia epoki
„Nie ma na świecie kraju, gdzie fortuna była równie niestateczna, jak we Francji. Zdarzają się tu co dziesięć lat przewroty, które wtrącają bogatego w nędzę, ubogiego zaś [...] wynoszą na szczyt bogactwa [...] Ci, którzy ściągają podatki, pływają wśród skarbów [...]”
„Powiadają, że nigdy nie można znać królów Zachodu, póki nie przejdą dwu wielkich prób: kochanki i spowiednika [...]”
„Sądząc z obecnego stanu Europy, nie sposób, aby religia katolicka przetrwała w niej bodaj pięćset lat [...]”
Listy perskie (tłum. T. Żeleński)
- Piotr Bayl zmienia erudycję w felieton
„Najbardziej godne uwagi – pisze Bayl – jest to, że choć wszyscy twierdzą, iż kawa nie pozwala ludziom spać (zalecie tej nikt nie przeczy), to jednak nie zauważono, aby od czasu powszechnego jej wprowadzenia mniej ludzi spało w czasie kazań kościelnych niż za czasów naszych przodków...”
- zróżnicowanie gatunków
- krasomówstwo traci na wartości
- proza naukowa uczy się chwytów literackich
- powstawanie słowników i encyklopedii
- powieść czerpie z epopei ludowych, tragedii
- opowiadanie przekształca się w powiastkę filozoficzną
- prozaik = filozof
- doskonałość konstrukcji ma doprowadzić czytelnika do wniosków
- Monteskiusz stał się geniuszem arcydzieł naukowych, w których zawierał styl myślenia epoki
„Nie ma na świecie kraju, gdzie fortuna była równie niestateczna, jak we Francji. Zdarzają się tu co dziesięć lat przewroty, które wtrącają bogatego w nędzę, ubogiego zaś [...] wynoszą na szczyt bogactwa [...] Ci, którzy ściągają podatki, pływają wśród skarbów [...]”
„Powiadają, że nigdy nie można znać królów Zachodu, póki nie przejdą dwu wielkich prób: kochanki i spowiednika [...]”
„Sądząc z obecnego stanu Europy, nie sposób, aby religia katolicka przetrwała w niej bodaj pięćset lat [...]”
Listy perskie (tłum. T. Żeleński)
- Piotr Bayl zmienia erudycję w felieton
„Najbardziej godne uwagi – pisze Bayl – jest to, że choć wszyscy twierdzą, iż kawa nie pozwala ludziom spać (zalecie tej nikt nie przeczy), to jednak nie zauważono, aby od czasu powszechnego jej wprowadzenia mniej ludzi spało w czasie kazań kościelnych niż za czasów naszych przodków...”
Charles Louis de Secondat baron de la Brede et de Montesquieu, Monteskiusz (1689-1755)
Artystyczne kontynuacje
Sztuka XVIII wieku, bardzo różnorodna, bo zawierająca późny barok, rokoko i klasycyzm, stanowiła źródło inspiracji dla późniejszych artystów. W malarstwie francuskim XIX wieku istniał nurt klasycyzujący, jego najwybitniejszym przedstawicielem był Jean Auguste Dominique Ingres (1780-1867). Szukał on wzorców w dziełach twórców starożytnych, uznawał prymat rysunku nad kolorem i upodobanie do gładkiej faktury obrazu. Na poniższym obrazie widać chłodną precyzję w prezentowaniu ludzkich kształtów, doskonałość konturu i lśniąca powierzchnie obrazu.
Trzy gracje, 1938
Wielka odalistka, 1814
Do antycznej greckiej rzeźby nawiązał francuski rzeźbiarz Aristide Maillol (1861-1944), który tworzył głównie akty kobiece.
Trzy gracje, 1938
Francuskie tragedie i teatry
By wyjść z impasu, poszukiwano nowej drogi. To był cel dla prawdziwych poetów.
Tragedia:
- konflikt miłosny
- konflikt ideologiczny
- potrzeba serca
- potrzeba rozumu.
Teatry:
- zmiany w budowie architektonicznej i wyposażeniu
- wolno stojące budynki
- urządzenia przeciwpożarowe
- urządzenia oświetleniowe
- garderoby dla aktorów
- foyers dla widzów
- bulwarowe
- sceny prywatne u arystokracji.
Prosper Jolyot de Crébillion – pisał, by wywołać zgrozę; dzieła poruszały tematykę zbrodni, kazirodztwa, dzieciobójstwa, przemocy rodzinnych („Radamist”, „Zenobia”).
Houdar de La Motte – ukazywał postacie średniowiecznej Hiszpanii, omawiał przypadki nieszczęśliwej miłości („Inès de Castro”).
Tragedia:
- konflikt miłosny
- konflikt ideologiczny
- potrzeba serca
- potrzeba rozumu.
Teatry:
- zmiany w budowie architektonicznej i wyposażeniu
- wolno stojące budynki
- urządzenia przeciwpożarowe
- urządzenia oświetleniowe
- garderoby dla aktorów
- foyers dla widzów
- bulwarowe
- sceny prywatne u arystokracji.
Prosper Jolyot de Crébillion – pisał, by wywołać zgrozę; dzieła poruszały tematykę zbrodni, kazirodztwa, dzieciobójstwa, przemocy rodzinnych („Radamist”, „Zenobia”).
Houdar de La Motte – ukazywał postacie średniowiecznej Hiszpanii, omawiał przypadki nieszczęśliwej miłości („Inès de Castro”).
Wolter – trafiał do tłumów prostotą akcji wyrazistością postaci, nową interpretacją („Edyp”); pisał o wyprawach krzyżowych, rycerzach chrześcijańskich, muzułmańskiej władzy i miłości niespełnionej („Zaira”).
Pierr Carlet de Chamblain de Marivaux – zwolennik rzeczywistości, odkrył prawdę o ludzkim serce – potrzeba czułości („Triumf Plutusa”, „Wyspa niewolników”, „Nowa kolonia”).
Denis Diderot – człowiek przełomu rozwoju francuskiego teatru; ludzie znali tylko ból i radość, gdyż sztuczne reguły tragedii i dramatu nie pozwalały ich ujawnić. Diderot poświęca sztukę ludziom i ich sprawom. „Teatr nie powinien być pustą rozrywką, lecz wielkim nauczycielem, który nie argumentuje, lecz pokazuje; nie dochodzi swych racji, lecz je unaocznia; przemawia przede wszystkim do serca, wzrusza. Dlatego też autor winien zerwać z tradycyjnym stylem gry, ze śpiewaną recytacją tekstu, z hieratycznym gestem; winien odtwarzać rzeczywiste sposoby mówienia i zachowywania się, wyrażać stany psychiczne kreowanych postaci zgodnie z doświadczeniem życia i prawdopodobieństwem, oprzeć całą swą sztukę na obserwacji ludzi, uczynić ją sztuką realistyczną.” („Fils naturel”, „Père de famille”).
Figaro – człowiek talentu i rozumu, publicysta. Pisanie było atakiem na głupotę, pustotę, nieróbstwo, egoizm i pychę arystokracji, na system sądownictwa i więziennictwa, na Kościół i klerykalną prasę, na policję i administrację monarchii absolutnej. Na cały ancien régime. Figaro nie odniósł sukcesu – odniósł triumf („Wesele”).
Francuskie wierszopisarstwo
Z opinii historyków literatury wynika, że poezja francuska wieku Oświecenia jest beztalenciem, obrazem upadku gatunków poetyckich. Poezja wymagała retorycznego wykwitu, narzucano jej zasady salonowej przyzwoitości. Zastępowała obraz poetycki porównaniem, dopuszczała elementy mitologiczne. W używaniu epitetów artyści ukazywali swój talent.
Poezja światowa – salonowa:
- mądrości
- epigramaty
- erotyczne listy miłosne
- wiersze ironizujące
- wiersze pochwalne
- wiersze komplementujące.
Ksiądz Guillaume Amfrye, opat Chaulien – poeta, libertyn, reprezentant sięgający do tradycji; pisał o uczuciach. Mawiał, że „utwór poetycki nie może być tylko konstrukcją intelektualną, ponieważ poezja nie do inteligencji odbiorcy się zwraca, lecz do jego serca”. Słowo = walor emocjonalny. Wiersz = harmonia muzyczna. Jego dzieła przedstawiały chwile przelotnych przyjemności, a także dawały wyraz poczuciu przemijania (szczęście jest kruche, bieg życia prowadzi do śmierci). Cechowały go brak buntu, rozpaczy, tragizmu, tylko wzruszenie.
Bernard Le Bovier de Fontenelle – poezja nie zawiera uczuć, wielkości myśli, lecz piękno rymów i obrazów. Świat nie jest już tajemnicą. Nowa metafizyka to nowa poezja.
Poezja światowa – salonowa:
- mądrości
- epigramaty
- erotyczne listy miłosne
- wiersze ironizujące
- wiersze pochwalne
- wiersze komplementujące.
Ksiądz Guillaume Amfrye, opat Chaulien – poeta, libertyn, reprezentant sięgający do tradycji; pisał o uczuciach. Mawiał, że „utwór poetycki nie może być tylko konstrukcją intelektualną, ponieważ poezja nie do inteligencji odbiorcy się zwraca, lecz do jego serca”. Słowo = walor emocjonalny. Wiersz = harmonia muzyczna. Jego dzieła przedstawiały chwile przelotnych przyjemności, a także dawały wyraz poczuciu przemijania (szczęście jest kruche, bieg życia prowadzi do śmierci). Cechowały go brak buntu, rozpaczy, tragizmu, tylko wzruszenie.
Bernard Le Bovier de Fontenelle – poezja nie zawiera uczuć, wielkości myśli, lecz piękno rymów i obrazów. Świat nie jest już tajemnicą. Nowa metafizyka to nowa poezja.
Ksiądz Claude Fleury – pisał książki o kulturze antycznej i hebrajskiej. Twierdził, że od Platona dowiedzieć się można jaką rolę pełni poezja (pochwała Boga, podziw mądrości, miłość ojczyzny i cnoty).
Jean Baptiste Rousseau – indywidualista liryczny, skazany na wygnanie za stworzenie nieprzyzwoitych kupletów. Pindaryjskie ody zajmują w niej ważne miejsce obok satyr, listów poetyckich i słynnych epigramatów, w których ośmieszał i kompromitował swych prześladowców.
„Niech głosu mego ziemia przebudzona słucha!
Króle, dajcie baczenie; ludu, nadstaw ucha!
Niech świat cały umilknie, niech zważa na słowa!
Pienia moje wspierają mojej liry tony.
Duch mię święty przenika, jam przezeń natchniony,
By godnie wielkie prawdy głosiła ma mowa.”
(tłum. F. Zaleski)
André Chénier – jego dzieła odkryto w XIX wieku; ateista, wielbiciel rozumu, wyznawca radości zmysłowych.
Wolter – uważano go jako „księcia poetów”, czerpał inspiracje z francuskiej poezji klasycznej i współczesnej oraz z poezji łacińskiej. Prawdziwe wzruszenie rzadko jednak znajdowało wyraz w jego wierszach. Przykładem jest wiersz poświęcony jedynej wielkiej miłości swego życia, uczonej markizie du Châtelet.
„Moje serce wypełnia wszystko, co jest tobą,
Jak być szczęśliwym, wyliczam sposoby,
Lecz tak niewiele umiem; jedno twoje słowo
Więcej ma treści niźli moje mowy.”
(tłum. J. Adamski)
Bronią w codziennych, nieprzerwanych utarczkach z najróżniejszymi ludźmi stał się epigramat.
„W swoich wierszach, drogi przyjacielu,
Nie mów o mnie jak o Zbawicielu,
Co między prostaki się liczę.
Tylkom z nędzy podobny do niego,
A daleko mi, klnę się, do tego,
By matkę mieć czystą dziewicę.”
(tłum. J. Adamski)
Wolter był mistrzem adaptacji klasycyzmu do potrzeb ideowych i moralnych.
czwartek, 26 marca 2009
Kierunek wzorcowy - klasycyzm
Klasycyzm od fr. classique i łac. classicus oznacza pierwszorzędny, wzorcowy. Kierunek wyrósł z tęsknoty za naturalnością, prostotą i ideałami humanizmu; cechuje go chłodne wyważenie brył i linii, stonowane barwy i surowość.
Pompeo Girolamo Batoni (1708 Luca - 1787 Rzym) przedstawiciel późnego baroku rzymskiego i prekursor klasycyzmu we Włoszech. Naukę rozpoczął w warsztacie swojego ojca. W 1728 roku powędrował do Rzymu. Stał się sławny dzięki portretom oraz obrazom religijnym i mitologicznym, pełnym teatralnego patosu i dramatycznych emocji.
Pompeo Girolamo Batoni (1708 Luca - 1787 Rzym) przedstawiciel późnego baroku rzymskiego i prekursor klasycyzmu we Włoszech. Naukę rozpoczął w warsztacie swojego ojca. W 1728 roku powędrował do Rzymu. Stał się sławny dzięki portretom oraz obrazom religijnym i mitologicznym, pełnym teatralnego patosu i dramatycznych emocji.
Święta Rodzina, ok. 1760Bernardo Bellotto (1721 Wenecja - 1780 Warszawa) - artysta, jego wujem był znany Canaletto. Pracował we Włoszech, Niemczech i Polsce na dworze króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732 - 1798). Styl, który posiadał cechowała topograficzna dokładność, precyzja, jasna kolorystyka.
Widok na Koloseum, ok. 1745Marie - Guilhelmine Benoist (1768 Paryż - 1826 Paryż) - malarka, uczennica Elizabeth-Louise Vigée- Lebrun. Początkowo malowała klasyczne tematy, które pozostawiła po 1795 roku dla scen rodzajowych.
Portret Murzynki, 1800Giovanni Antonio Canale (1697 Wenecja - 1768 Wenecja) - zaczynał od dekoracji teatralnych. Wybrał się w podróż studyjną do Rzymu w 1719 roku. Doskonale przedstawiał perspektywę i naturę, ukazywał urodę architektury. Bawił się światłem i cieniami. W latach 1746 - 1753 pracował w Anglii.
Krakowskie Przedmieście, 1768Giacomo Ceruti (1698 Mediolan - 1767 Mediolan) - artysta lombardzki, pracował w Brescii, z czasem i w Padwie. Twórca dzieł sakralnych, portretów i obrazów pokazujących prostotę ludzi. Nosił przydomek "il Pitocchetto" - mały żebrak.
Tragarz z koszem na plecach, ok. 1735Jean-Baptiste Siméon Chardin (1699 Paryż - 1779 Paryż) - ukazuje spokojne sceny, pozbawione zaskakujących efektów i symbolicznych znaczeń. Artysta łączy wpływy holenderskie z tradycją francuską, wykorzystując powściągliwość i delikatnie stonowaną kolorystykę.
Młodzieniec grający w karty, ok. 1740Thomas Gainsborough (1727 Sudbury, Suffolk - 1788 Londyn) - malarz angielski, inspirował się sztuką francuską. Tworzył portrety i dzieła o tematyce pejzażowej.
Lady Alston, ok. 1760
Francisco José de Goya (1746 Fuendetodos, Aragonia - 1828 Bordeaux) - malarz dworski, projektant. Prześladowany politycznie emigruje w 1824 roku. Fascynował się okrucieństwem i niesamowitością, namiętnie malował wyobcowane postacie.
Parasolka, 1777
Jean-Baptiste Greuze (1725 Tournus - 1805 Paryż) - przedstawiciel "peinture morale", prekursor klasycyzmu. Interesował się życiem mieszczaństwa.
L Innocence tenant deux pigeons, 1800Francesco Guardi (1712 Wenecja - 1793 Wenecja) - malarz wedutowy. Obrazy jego przedstawiają widoki miast i uroczystości weneckie.
Szara laguna, ok. 1790
Jean-Étienne Liotard (1702 Genewa - 1789 Genewa) - pracował dla papieża Klemensa XII (1730 - 1740). Nosił przydomek "Le peintre turc". Wybitny pastelista.
Maria Adelajda w tureckich szatach, 1753
Luis Meléndez (1716 Neapol - 1780 Madryt) - utalentowany człowiek malujący martwe natury, zmarł w biedzie.
Martwa natura z figami i chlebem, ok. 1773
Anton Raphael Mengs (1728 Aussing - 1779 Rzym) - malarz dworski Augusta III (1696 - 1763) w Dreźnie. Tworzył portrety i wielkie tematy, początkowo w duchu rokoka, a następnie w stylu akademickiego klasycyzmu.
Autoportret, ok. 1775
Autorzy oświecenia
Adam Naruszewicz (1733-1796) - początkowo autorytet w epoce Oświecenia, porównywany do Horacego czy Pindara przez współczesnych mu autorów; później patrzono na jego twórczość bardziej krytycznie. Nadworny poeta Stanisława Augusta, wierny i gorliwy. Potomni źle mówili o twórczości Naruszewicza, wynika to z tego, iż w zestawieniu z kanonicznymi dziełami klasycyzmu stanisławowskiego wydawała się ona nieokrzesana, a nawet rażąca. Przyczyną tego zjawiska jest to, że Naruszewicz przybył do stolicy z prowincji, sam nawet pisze o sobie: ,,od muz polskich wychowane chłopię” nie zdołało się wyzbyć niektórych znamion smaku barokowego, który wpojono mu w młodzieńczych latach na uczelniach.
Jego dobytek gatunkowy zachwyca różnorodnością. Jest autorem m. in. bajek, ód w rozmaitych odmianach, sielanek, satyr, nawet anakreontów i epigramatów. Poza tym tłumaczył Horacego i Sarbiewskiego.
Bajki w wykonaniu Naruszewicza są poprawne, ale nudne i bezbarwne. Zabrakło autorowi lekkości i pomysłowości.
Ody - tutaj zauważamy walkę baroku z klasycyzmem, ale sam poeta opowiada się po stronie ideałów klasycyzmu, głosi konieczność harmonii w życiu. W odzie ,,Szczęśliwość” pisze:
Patrz, jak na niebie w niezgasłym orszaku
Każda pilnuje zorza swojego znaku,
A niezmięszanym od wieku szeregiem
Hetmańskim słońca bieg swój mierzy biegiem.
[...]
Rząd a powszechne dobro, moim zatem
Prawdziwym dobrem: jeśli mącą światem
I z przepisanej sam kluby wypadam,
Próżno się chełpię, że szczęście posiadam.
Na wszystkie członki jedna się rozlewa
Boleść i zdrowie: gdy jeden omdlewa.
W powszechnym związku, długoli, krótkoli,
Drugi też wyznać musi, że go boli.
Równym spojeni na świecie ogniwem,
Żyjemy ludziom: kto bliźniemu krzywem,
Będzie i sobie, a taż sama wada,
Co innym szkodzi, i na niego pada.
W innym utworze zatytułowanym ,,Nic nadto” głosi horacjański złoty środek na życie polegający na umiarkowaniu, poprzestawaniu na małym:
Mały folwarczek nie dłużny nikomu,
Mały ogródek, mały stolik w domu,
Mały a rześki chłopiec do posługi,
Mały koniczek i jeden i drugi,
Mały sąsiadów poczet a poczciwy.
Gdy to mam wszystko, prawdziwiem szczęśliwy!
[...]
Nadto spoczynku moc osłabia duszy,
Nadto hałasów, często ją ogłuszy.
Nadto obrotów cudze drze szkatuły,
Nadto spokojny, gnuśny i nieczuły.
W cytowanych wierszach ich idea, aprobata wartości kojarzonych z klasycyzmem, nie kłóci się z formą poetycką, chociaż przerzutnie składniowe, długie ciągi anaforyczne kłócą się z zasadą jasności i klarowności oraz z zasadą unikania przesady i nienaturalności.
Utwór ,,O powinności człowieka w towarzystwie ludzkim” powstał w służbie stanisławowskich reform, pokazuje cnotę zaangażowania w pracy na rzecz ogółu, sam wiersz ma charakter barokowy. Poeta szokuje tutaj niedbałością o stosowność stylu:
Ocknij się martwy leniu, o ty cząstko świata
Dzielnego na pół skrzepła! Czemu późne lata
W marnej grążysz gnuśności? Czas płynie, ej może
Jutro ci w zimnym zmroku śmierć uściele łoże!
Oda ,,Do pijaków” pełna jest temperamentu, furii, dosadne wyrazy i groteskowe obrazy:
Czy w opiłe w bezdennej gardzieli
Chowacie gębki? Czyli brzuch odęty
Wziął na się postać owej to kąpieli,
Co zmyka całkiem ładowne okręty.
Drugi i dom swój, drugi i dziedzinę
I co mu skrzętny ojciec dóbr zostawił,
Żłopiąc od rana w żarłoczną głębinę,
Z pełnemi duszkiem kielichy wyprawił.
[...]
Cóż kiedy jeszcze, bez czego się prawie
Rzadko obejdzie, głupia zwada wznieci?
Tam to dopiero, jak w Marsowej wrzawie,
Nie jednemu nos lub ręka uleci.
Pękają w srogich targaniach kołnierze,
Jucha się leje, brzmią pięściami pyski;
Pełno hałasu, leci ze łbów pierze,
Kufle się tłuką, latają półmiski.
Naruszewicz jako jedyny (poza Baką) w epoce Oświecenia kojarzył egzystencję ludzką z obrazami śmierci, grobów, rozkładu, itp. Ukazywał, jak nikt inny, człowieka rozdartego pomiędzy potęgą żądz i namiętności a głosem rozumu:
Co za poczet, przepadłszy grób Ereba ciemny,
Wije w twej duszy gniazdo, człowiecze nikczemny?
Pod jak srogimi, przebóg! Spętane tyrany,
Brzęka niewolniczemi serce twe kajdany.
Już okrutnego jarzma znieść nie może dalej.
Płacze rzewnie i na swą niedolę się żali.
Jęczy, tęskni, ostatnich sił pewnie dobywa,
Aza z gwałtem okrutnie potarga ogniwa?
[...]
Próżno się rozum siląc na wywody sadzi,
Że się w tym sporna wola kocha, co jej wadzi.
Nie pomoże wyssana z najmędrszych ksiąg sztuka:
Rozum filozof, ale ma wolę nieuka.
(Oda XIII, Namiętności)
Kochał się w cudzej żonie, co sprawiło, że bardzo przeżywał wyrzuty sumienia z powodu pokus, którym ulegał jednocześnie wiedząc, ze są one złe i zgubne. Pociechy szukał nie w Bogu, lecz w rozumie:
Ty jednak, mój rozumie, ujmij mię w swe pęta,
By mię żaden błąd, żadna nie zwiodła ponęta.
(Oda XIII. Namiętności)
Naruszewicz oddaje hołd nauce i rozumowi w wierszu ,,Balon”, w którym wyznaje przeświadczenie, że człowiek może opanować świat. Podczas gdy do Boga i religii odnosi się raczej chłodno, jedynie potrafi bronić zakonu jezuitów, który dał mu wykształcenie.
Stonowaną satyrą jaką napisał Naruszewicz jest ,,Chudy literat”, to pamflet na ciemnotę szlachty polskiej w oświeconym wieku. Wymowne motto tego utworu:
Któż się nad tym zadziwi, że wiek jeszcze głupi?
Rzadko kto czyta księgi, rzadko kto je kupi.
U Naruszewicza spotykamy wiersz ciężki (jakby rzeźbiony), masywny, mięsisty, ale posiada bogate słownictwo, kolokwializmy czy archaizmy. Potomni lekceważąco podchodzili do poety, ale niesłusznie, ponieważ jeśli zmierzymy osiągnięciami najwyższymi, Naruszewicz jest poetą wybitnym.
Jego dobytek gatunkowy zachwyca różnorodnością. Jest autorem m. in. bajek, ód w rozmaitych odmianach, sielanek, satyr, nawet anakreontów i epigramatów. Poza tym tłumaczył Horacego i Sarbiewskiego.
Bajki w wykonaniu Naruszewicza są poprawne, ale nudne i bezbarwne. Zabrakło autorowi lekkości i pomysłowości.
Ody - tutaj zauważamy walkę baroku z klasycyzmem, ale sam poeta opowiada się po stronie ideałów klasycyzmu, głosi konieczność harmonii w życiu. W odzie ,,Szczęśliwość” pisze:
Patrz, jak na niebie w niezgasłym orszaku
Każda pilnuje zorza swojego znaku,
A niezmięszanym od wieku szeregiem
Hetmańskim słońca bieg swój mierzy biegiem.
[...]
Rząd a powszechne dobro, moim zatem
Prawdziwym dobrem: jeśli mącą światem
I z przepisanej sam kluby wypadam,
Próżno się chełpię, że szczęście posiadam.
Na wszystkie członki jedna się rozlewa
Boleść i zdrowie: gdy jeden omdlewa.
W powszechnym związku, długoli, krótkoli,
Drugi też wyznać musi, że go boli.
Równym spojeni na świecie ogniwem,
Żyjemy ludziom: kto bliźniemu krzywem,
Będzie i sobie, a taż sama wada,
Co innym szkodzi, i na niego pada.
W innym utworze zatytułowanym ,,Nic nadto” głosi horacjański złoty środek na życie polegający na umiarkowaniu, poprzestawaniu na małym:
Mały folwarczek nie dłużny nikomu,
Mały ogródek, mały stolik w domu,
Mały a rześki chłopiec do posługi,
Mały koniczek i jeden i drugi,
Mały sąsiadów poczet a poczciwy.
Gdy to mam wszystko, prawdziwiem szczęśliwy!
[...]
Nadto spoczynku moc osłabia duszy,
Nadto hałasów, często ją ogłuszy.
Nadto obrotów cudze drze szkatuły,
Nadto spokojny, gnuśny i nieczuły.
W cytowanych wierszach ich idea, aprobata wartości kojarzonych z klasycyzmem, nie kłóci się z formą poetycką, chociaż przerzutnie składniowe, długie ciągi anaforyczne kłócą się z zasadą jasności i klarowności oraz z zasadą unikania przesady i nienaturalności.
Utwór ,,O powinności człowieka w towarzystwie ludzkim” powstał w służbie stanisławowskich reform, pokazuje cnotę zaangażowania w pracy na rzecz ogółu, sam wiersz ma charakter barokowy. Poeta szokuje tutaj niedbałością o stosowność stylu:
Ocknij się martwy leniu, o ty cząstko świata
Dzielnego na pół skrzepła! Czemu późne lata
W marnej grążysz gnuśności? Czas płynie, ej może
Jutro ci w zimnym zmroku śmierć uściele łoże!
Oda ,,Do pijaków” pełna jest temperamentu, furii, dosadne wyrazy i groteskowe obrazy:
Czy w opiłe w bezdennej gardzieli
Chowacie gębki? Czyli brzuch odęty
Wziął na się postać owej to kąpieli,
Co zmyka całkiem ładowne okręty.
Drugi i dom swój, drugi i dziedzinę
I co mu skrzętny ojciec dóbr zostawił,
Żłopiąc od rana w żarłoczną głębinę,
Z pełnemi duszkiem kielichy wyprawił.
[...]
Cóż kiedy jeszcze, bez czego się prawie
Rzadko obejdzie, głupia zwada wznieci?
Tam to dopiero, jak w Marsowej wrzawie,
Nie jednemu nos lub ręka uleci.
Pękają w srogich targaniach kołnierze,
Jucha się leje, brzmią pięściami pyski;
Pełno hałasu, leci ze łbów pierze,
Kufle się tłuką, latają półmiski.
Naruszewicz jako jedyny (poza Baką) w epoce Oświecenia kojarzył egzystencję ludzką z obrazami śmierci, grobów, rozkładu, itp. Ukazywał, jak nikt inny, człowieka rozdartego pomiędzy potęgą żądz i namiętności a głosem rozumu:
Co za poczet, przepadłszy grób Ereba ciemny,
Wije w twej duszy gniazdo, człowiecze nikczemny?
Pod jak srogimi, przebóg! Spętane tyrany,
Brzęka niewolniczemi serce twe kajdany.
Już okrutnego jarzma znieść nie może dalej.
Płacze rzewnie i na swą niedolę się żali.
Jęczy, tęskni, ostatnich sił pewnie dobywa,
Aza z gwałtem okrutnie potarga ogniwa?
[...]
Próżno się rozum siląc na wywody sadzi,
Że się w tym sporna wola kocha, co jej wadzi.
Nie pomoże wyssana z najmędrszych ksiąg sztuka:
Rozum filozof, ale ma wolę nieuka.
(Oda XIII, Namiętności)
Kochał się w cudzej żonie, co sprawiło, że bardzo przeżywał wyrzuty sumienia z powodu pokus, którym ulegał jednocześnie wiedząc, ze są one złe i zgubne. Pociechy szukał nie w Bogu, lecz w rozumie:
Ty jednak, mój rozumie, ujmij mię w swe pęta,
By mię żaden błąd, żadna nie zwiodła ponęta.
(Oda XIII. Namiętności)
Naruszewicz oddaje hołd nauce i rozumowi w wierszu ,,Balon”, w którym wyznaje przeświadczenie, że człowiek może opanować świat. Podczas gdy do Boga i religii odnosi się raczej chłodno, jedynie potrafi bronić zakonu jezuitów, który dał mu wykształcenie.
Stonowaną satyrą jaką napisał Naruszewicz jest ,,Chudy literat”, to pamflet na ciemnotę szlachty polskiej w oświeconym wieku. Wymowne motto tego utworu:
Któż się nad tym zadziwi, że wiek jeszcze głupi?
Rzadko kto czyta księgi, rzadko kto je kupi.
U Naruszewicza spotykamy wiersz ciężki (jakby rzeźbiony), masywny, mięsisty, ale posiada bogate słownictwo, kolokwializmy czy archaizmy. Potomni lekceważąco podchodzili do poety, ale niesłusznie, ponieważ jeśli zmierzymy osiągnięciami najwyższymi, Naruszewicz jest poetą wybitnym.
Wartości klasycyzmu
Klasycyzm w oświeceniu był głównym nurtem, pomimo tego, że istniały także nurty ,,poboczne” takie jak sentymentalizm czy rokoko, lecz nie były one samowystarczalne. Jakie, zatem wartości wyraża klasycyzm? Otóż, odrzuca to, co monstrualne i karłowate, a dąży do harmonii, ładu i jasności. Jerzy Snopek pisze: ,,W gruncie rzeczy klasycyzm oswaja świat i zarazem go uczłowiecza. Porządkuje chaos, rozjaśnia mroki, pomija tajemnice, unika egzystencjalnej grozy i metafizycznego drżenia. Sprzyja siłom dośrodkowym, akcentuje wszelką ciągłość. Jako taki łączy się z racjonalizmem, co jednak nie znaczy, że z jedną konkretną doktryną filozoficzną.”
Klasycyzm oświeceniowy w Polsce
Okres poprzedzający epokę Oświecenia w Polsce przejawiał się w zwyrodniałym języku i zdegradowanym guście. Nic więc dziwnego, że klasycyzm miał ,,wyplewić” złe nawyki w mówieniu, myśleniu i miał poprawić smak. Najważniejsze reguły estetyki klasycystycznej jakie przejęto:
· Harmonia kompozycji
· Jasność i czystość języka
· Stosowność stylu względem gatunku literackiego i tematu
· Unikanie wszelkiej ,,przesady”.
Charakterystyczne dla polskiego klasycyzmu oświeceniowego stały się takie funkcje sztuki jak:
- Wychowawcza
- Moralizatorska
- Patriotyczna.
Klasycyzm oświeceniowy w Polsce
Okres poprzedzający epokę Oświecenia w Polsce przejawiał się w zwyrodniałym języku i zdegradowanym guście. Nic więc dziwnego, że klasycyzm miał ,,wyplewić” złe nawyki w mówieniu, myśleniu i miał poprawić smak. Najważniejsze reguły estetyki klasycystycznej jakie przejęto:
· Harmonia kompozycji
· Jasność i czystość języka
· Stosowność stylu względem gatunku literackiego i tematu
· Unikanie wszelkiej ,,przesady”.
Charakterystyczne dla polskiego klasycyzmu oświeceniowego stały się takie funkcje sztuki jak:
- Wychowawcza
- Moralizatorska
- Patriotyczna.
środa, 25 marca 2009
Filozoficzno-ideałowa problematyka prądu
Klasycyzm był wiązany w najbardziej jednoznaczny i oczywisty sposób z konkretnymi systemami filozoficznymi. Czynnikami kształtującymi ówczesną literaturę były obecne w myśli europiejskiej przekonania dotyczące ogólnej teorii bytu, charakteru rzeczywistości i praw nią rządzących. Eksponowano założenia o ładzie i harmonii oraz o racjonalnym porządku realizującym się w naturze. Była to trwała idea wywodząca się z myśli antycznej oraz chrześcijańskiej.
W XVIII wieku mówiono o rozumie, który jest niezmienny w czasie i przestrzeni. Rządzi nim zasada uniwersum.
Idea wiecznego rozumu określającego budowę i funkcjonowanie świata została istotnym punktem odniesienia w tejże epoce.
Dla problematyki literatury oświeceniowej były najważniejsze założenia teoriopoznawcze, czyli esencjalizm poznawczy. Dotyczył on poznania przebiegu od różnorodności do jedności, od widzialnego zjawiska do jego niewidzialnej istoty. Badacze wykazali, że model ten ugruntował się w myśleniu europejskim na poglądach augustiańskich oraz arystotelowskiej "istności".
Te kierunki myślowe inspirowały klasycystycznych twórców zarówno w literaturze jak i sztuce. Istotnym problemem XVIIIwiecznej atmosfery myślowej była więc chęć poznania oczywistości intelektualnej. Autorytetem był człowiek dążący do wysiłku myślowego oraz do zapanowania nad aktualnymi sprawami świata. Rozum był naturalną miarą prawdy. Pod wpływem rozwoju nauk przyrodniczych i nowych orientacji filozoficznych wszystko poddawano nadrzędnej kontroli rozumu.
Kwestia rozumowego dotarcia do istoty rzeczy nie była jednak w pełni wnikliwa i jawiła się w niejasności, wręcz tajemnicy. Zainteresowanie poznawcze skierowane zostało przede wszystkim do formułowania ogólnych praw rzadzących światem oraz społecznością ludzką.
Ważnym układem i punktem odniesienia były założenia i poglądy antropologiczne. Najczęstsze pytania dotyczyły sposobu egzystencji człowieka i jego istoty. Odpowiedzi na pytanie "czym jest człowiek" odnajdywano w kartezjaniźmie wskazującym na dualizm duszy i ciała, rozumu i namiętności. Kłócił się on jednak z koncepcją Gassendiego dotyczacej umysłu i myślenia nad podstawami człowieczeństwa. Usiłowano poznać człowieka "samego w sobie". Traktowano go jako samoistny twór odrębny od reszty świata, wiążący się z relacjami społecznymi "tu i teraz", realizujący ponadczasowe wyznaczniki natury i poznający ową naturę przez wewnętrzne akty świadomości.
Oświecenie przyjęło również tezę o stałości i niezmienności natury ludzkiej w czasie i w przestrzeni oraz interesowalo się elementami natury właściwymi dla całego rodzaju świadczącego o wspólnocie.
Problematykę XVII i XVIIIwiecznej filozofii możemy odnaleźć w pismach Hobbesa, Grotiusa, Pufendorfa czy Bacona, którzy sygnalizowali, że społeczna natura czlowieka dzieje się z dyspozycjami umysłu w kontaktach ze zbiorowością.
Idealnym wizerunkiem istoty racjonalnej, której działania prowadzą ku szczęściu równoznacznemu z dobrem ogółu, jest wewnętrzna spójność i harmonia człowieka. Potrzeby i działania stanowią realizację odwiecznych praw natury, które wyznaczają i określają ludzkie istnienie w świecie.
Problematyka praw jest charakterystyczna dla myśli społeczno-filozoficznej całego oświecienia, lecz zrobiła ona szczególną karierę w Polsce na skutek okoliczności społeczno-politycznych w jakich kształtował się polski klasycyzm. Popierano koncepcję jednostki ludzkiej podporządkowywującej się powszechemnu i koniecznemu prawu. Były to tendencje reformatorskie, które odpowiadały wychowawczym zmianom oświeceniowym kształtującym świadomość synów szlacheckich, sarmatów oraz magnatów. Myśli takie zaowocowały dzięki działaczom Komisji Edukacji Narodowej, rozwinął je w swych wypowiedzeniach Antoni Popławski (twórca edukacyjnej nauki moralnej w placówkach, opartej na należności i powinności człowieka w stosunku do społeczeństwa).
Sposób myślenia o człowieku został rozwinięty w teorii "porządku filozoficzno-moralnej" Hugona Kołłątaja. Człowiek jest w niej ogniwem "łańcucha jestestw", wyróżnia go zaś zdolność doskonalenia i podlegania prawom moralnym. Występuje więc tu harmonia między człowiekiem, a jego właściwościami i potrzebami, a światem zewnetrznym.
Fundamentalnym zagadnieniem XVIIIwiecznej problematyki była filozofia Jana Jakuba Rousseau, który doszedł do sprzeciwu wobec jednostronnej wizji osobowości ludzkiej i pozorności ładu społecznego. Wg Rousseau człowiek jako jednostka jest dobry, ale w społeczeństwie staje się zły. U Krasickiego zaś w liście poetyckim Do Pawła pojawia się sformułowanie, że ludzie źli to ludzie, którzy przekraczają społeczne normy. Teoria Rousseau różni się od wizji Krasickiego, takze w Przypadkach Mikołaja Doświadczyńskiego, gdzie przedstawione zostaje utopijne państwo.
W XVIII wieku mówiono o rozumie, który jest niezmienny w czasie i przestrzeni. Rządzi nim zasada uniwersum.
Idea wiecznego rozumu określającego budowę i funkcjonowanie świata została istotnym punktem odniesienia w tejże epoce.
Dla problematyki literatury oświeceniowej były najważniejsze założenia teoriopoznawcze, czyli esencjalizm poznawczy. Dotyczył on poznania przebiegu od różnorodności do jedności, od widzialnego zjawiska do jego niewidzialnej istoty. Badacze wykazali, że model ten ugruntował się w myśleniu europejskim na poglądach augustiańskich oraz arystotelowskiej "istności".
Te kierunki myślowe inspirowały klasycystycznych twórców zarówno w literaturze jak i sztuce. Istotnym problemem XVIIIwiecznej atmosfery myślowej była więc chęć poznania oczywistości intelektualnej. Autorytetem był człowiek dążący do wysiłku myślowego oraz do zapanowania nad aktualnymi sprawami świata. Rozum był naturalną miarą prawdy. Pod wpływem rozwoju nauk przyrodniczych i nowych orientacji filozoficznych wszystko poddawano nadrzędnej kontroli rozumu.
Kwestia rozumowego dotarcia do istoty rzeczy nie była jednak w pełni wnikliwa i jawiła się w niejasności, wręcz tajemnicy. Zainteresowanie poznawcze skierowane zostało przede wszystkim do formułowania ogólnych praw rzadzących światem oraz społecznością ludzką.
Ważnym układem i punktem odniesienia były założenia i poglądy antropologiczne. Najczęstsze pytania dotyczyły sposobu egzystencji człowieka i jego istoty. Odpowiedzi na pytanie "czym jest człowiek" odnajdywano w kartezjaniźmie wskazującym na dualizm duszy i ciała, rozumu i namiętności. Kłócił się on jednak z koncepcją Gassendiego dotyczacej umysłu i myślenia nad podstawami człowieczeństwa. Usiłowano poznać człowieka "samego w sobie". Traktowano go jako samoistny twór odrębny od reszty świata, wiążący się z relacjami społecznymi "tu i teraz", realizujący ponadczasowe wyznaczniki natury i poznający ową naturę przez wewnętrzne akty świadomości.
Oświecenie przyjęło również tezę o stałości i niezmienności natury ludzkiej w czasie i w przestrzeni oraz interesowalo się elementami natury właściwymi dla całego rodzaju świadczącego o wspólnocie.
Problematykę XVII i XVIIIwiecznej filozofii możemy odnaleźć w pismach Hobbesa, Grotiusa, Pufendorfa czy Bacona, którzy sygnalizowali, że społeczna natura czlowieka dzieje się z dyspozycjami umysłu w kontaktach ze zbiorowością.
Idealnym wizerunkiem istoty racjonalnej, której działania prowadzą ku szczęściu równoznacznemu z dobrem ogółu, jest wewnętrzna spójność i harmonia człowieka. Potrzeby i działania stanowią realizację odwiecznych praw natury, które wyznaczają i określają ludzkie istnienie w świecie.
Problematyka praw jest charakterystyczna dla myśli społeczno-filozoficznej całego oświecienia, lecz zrobiła ona szczególną karierę w Polsce na skutek okoliczności społeczno-politycznych w jakich kształtował się polski klasycyzm. Popierano koncepcję jednostki ludzkiej podporządkowywującej się powszechemnu i koniecznemu prawu. Były to tendencje reformatorskie, które odpowiadały wychowawczym zmianom oświeceniowym kształtującym świadomość synów szlacheckich, sarmatów oraz magnatów. Myśli takie zaowocowały dzięki działaczom Komisji Edukacji Narodowej, rozwinął je w swych wypowiedzeniach Antoni Popławski (twórca edukacyjnej nauki moralnej w placówkach, opartej na należności i powinności człowieka w stosunku do społeczeństwa).
Sposób myślenia o człowieku został rozwinięty w teorii "porządku filozoficzno-moralnej" Hugona Kołłątaja. Człowiek jest w niej ogniwem "łańcucha jestestw", wyróżnia go zaś zdolność doskonalenia i podlegania prawom moralnym. Występuje więc tu harmonia między człowiekiem, a jego właściwościami i potrzebami, a światem zewnetrznym.
Fundamentalnym zagadnieniem XVIIIwiecznej problematyki była filozofia Jana Jakuba Rousseau, który doszedł do sprzeciwu wobec jednostronnej wizji osobowości ludzkiej i pozorności ładu społecznego. Wg Rousseau człowiek jako jednostka jest dobry, ale w społeczeństwie staje się zły. U Krasickiego zaś w liście poetyckim Do Pawła pojawia się sformułowanie, że ludzie źli to ludzie, którzy przekraczają społeczne normy. Teoria Rousseau różni się od wizji Krasickiego, takze w Przypadkach Mikołaja Doświadczyńskiego, gdzie przedstawione zostaje utopijne państwo.
Rozwój klasycyzmu w Polsce
Pierwsze przejawy klasycyzmu w literaturze polskiej pojawiły się w II połowie XVIII wieku. Nurt ten miał swój poczatek w literaturze francuskiej w XVII wieku. Wzorowano się na tradycji antycznej oraz myśli filozoficznej tego okresu.
Problematyka dotyczyła człowieka i jego miejsca w świecie. Częstym motywem pojawiajacym się w literaturze była orientacja na świadomy wybór i konsekwencje określonego poglądu świata. Odwoływano sie do stabilności, ładu i harmonii, ktore stanowiły swoiste uniwersum obejmujące naturę, zbiorowość i jednostkę.
Pojawiały się dociekliwe pytania na temat natury ludzkiej, rozumu, namiętności, wolności, konieczności i woli oraz wygłaszano sądy o racjonalnym porządku uniwersum.
Klasycyzm ukształtował się w Polsce w okresie zaprzeczenia idei ładu i harmonii rzadzącej światem. Wynikało to z ówczesnej sytuacji społeczno - ustrojowej panującej w kraju. Klasycyzm oświeceniowy musiał więc znaleźć uzasadnienie dla prezentowanego programu przekształcania rzeczywistości. Dzięki temu nurtowi wzrosło zainteresowanie sytuacją społeczną człowieka i relacją, jaka zachodzi między jednostką, a społeczenstwem.
Klasycystyczna twórczość i poglądy były związane przede wszystkim z :
* Stanisławem Konarskim i środowiskiem piajrskim
*jezuickim teatrem szkolnym
*literaturą dworskich ośrodków magnackich (Wacław Rzewuski)
*Józefem Andrzejem Zuskim
*obozem reform króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, zwłaszcza w publikowanych tekstach w "Monitorze" po 1765 roku i realizowanych dalej przez Bohomolca, Naruszewicza, Krasickiego, Trembeckiego, Zabłockiego, Piarmowicza
*działalność i poglądy Adama Kazimierza Czartoryskiego
Głównym ośrodkiem kształtującym i realizującym ten program była Warszawa. Poeci byli skupieni wokół króla, środowiska pijarskie i jezuickie wspierały ich działalność. Akceptowały "Monitor" oraz "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne".
Założenia programu zakładały silny związek literatury z życiem politycznym. Poeci byli zaangażowani w społeczno - kulturowe przemiany w kraju za pomoca zadań utylitarnych i perswazyjnych.
Niestety postać i przejawy klasycyzmu w Polsce uległy modyfikacji w czasach postanisławowskich na skutek nowego układu stosunków politycznych na ziemiach polskich. Mimo przekazywania myśli klasycystycznej także w innych rejonach poza Warszawą np.: na Uniwersytecie Wileńskim oraz w pismach, przedstawieniach teatralnych, wśród Towarzystwa Przyjaciół Nauk, założenia zaczęły wychodzić poza swoje dotychczasowe ramy.
Faza schyłkowa klasycyzmu w Polsce spowodowała zmniejszenie jego znaczenia także w życiu literackim. Ograniczono ją do wąskiego kręgu odbiorców literatury, np.: do bywalców arystokratycznych salonów na spotkanich literackich.
Praktyka twórcza oraz rozważania teoretyczne klasyków spierały się z koncepcją romantyków, toteż zmieniła się preferencja co do gatunków i tradycji stylistyczno-językowych.
Problematyka dotyczyła człowieka i jego miejsca w świecie. Częstym motywem pojawiajacym się w literaturze była orientacja na świadomy wybór i konsekwencje określonego poglądu świata. Odwoływano sie do stabilności, ładu i harmonii, ktore stanowiły swoiste uniwersum obejmujące naturę, zbiorowość i jednostkę.
Pojawiały się dociekliwe pytania na temat natury ludzkiej, rozumu, namiętności, wolności, konieczności i woli oraz wygłaszano sądy o racjonalnym porządku uniwersum.
Klasycyzm ukształtował się w Polsce w okresie zaprzeczenia idei ładu i harmonii rzadzącej światem. Wynikało to z ówczesnej sytuacji społeczno - ustrojowej panującej w kraju. Klasycyzm oświeceniowy musiał więc znaleźć uzasadnienie dla prezentowanego programu przekształcania rzeczywistości. Dzięki temu nurtowi wzrosło zainteresowanie sytuacją społeczną człowieka i relacją, jaka zachodzi między jednostką, a społeczenstwem.
Klasycystyczna twórczość i poglądy były związane przede wszystkim z :
* Stanisławem Konarskim i środowiskiem piajrskim
*jezuickim teatrem szkolnym
*literaturą dworskich ośrodków magnackich (Wacław Rzewuski)
*Józefem Andrzejem Zuskim
*obozem reform króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, zwłaszcza w publikowanych tekstach w "Monitorze" po 1765 roku i realizowanych dalej przez Bohomolca, Naruszewicza, Krasickiego, Trembeckiego, Zabłockiego, Piarmowicza
*działalność i poglądy Adama Kazimierza Czartoryskiego
Głównym ośrodkiem kształtującym i realizującym ten program była Warszawa. Poeci byli skupieni wokół króla, środowiska pijarskie i jezuickie wspierały ich działalność. Akceptowały "Monitor" oraz "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne".
Założenia programu zakładały silny związek literatury z życiem politycznym. Poeci byli zaangażowani w społeczno - kulturowe przemiany w kraju za pomoca zadań utylitarnych i perswazyjnych.
Niestety postać i przejawy klasycyzmu w Polsce uległy modyfikacji w czasach postanisławowskich na skutek nowego układu stosunków politycznych na ziemiach polskich. Mimo przekazywania myśli klasycystycznej także w innych rejonach poza Warszawą np.: na Uniwersytecie Wileńskim oraz w pismach, przedstawieniach teatralnych, wśród Towarzystwa Przyjaciół Nauk, założenia zaczęły wychodzić poza swoje dotychczasowe ramy.
Faza schyłkowa klasycyzmu w Polsce spowodowała zmniejszenie jego znaczenia także w życiu literackim. Ograniczono ją do wąskiego kręgu odbiorców literatury, np.: do bywalców arystokratycznych salonów na spotkanich literackich.
Praktyka twórcza oraz rozważania teoretyczne klasyków spierały się z koncepcją romantyków, toteż zmieniła się preferencja co do gatunków i tradycji stylistyczno-językowych.
sobota, 21 marca 2009
Kanon gatunków literackich
Epos (gr. épos = słowo, opowieść; ang. Epos, heroic poetry, fr. Épopée, niem. Epos, ros. эnoneя) – jeden z głównych gatunków → epiki, podstawowy i dominujący w tym rodzaju aż do powstania → powieści. Obejmuje rozbudowane utwory, zazwyczaj wierszowane, ukazujące dzieje legendarnych bohaterów rzucone na tło wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. Genetycznym źródłem eposu były → mity, → podania i → baśnie utrwalające wyobrażenia na temat narodzin więzi i instytucji społeczno-narodowych, pamięć o doniosłych postaciach i zdarzeniach oraz wyznawane zbiorowo wartości i wierzenia religijne.
Tragedia (łac. tragoedia, gr. tragōidía, od trágos = kozioł + aoidḕ = pieśń; ang. tragedy, fr. tragédie, niem. Tragӧdie, Trauerspiel, ros. mpaƨδя) – gatunek → dramatu obejmujący utwory, w których ośrodkiem i motorem akcji jest nieprzezwyciężalny konflikt między dążeniami wybitnej jednostki a siłami wyższymi: losem, prawami historii, interesem społecznym, normą moralną itp., prowadzący nieubłaganie do jej klęski. Gatunek ten ukształtował się w starożytnej Grecji; jego źródła upatruje się w obrzędach religijnych, zwłaszcza związanych z kultem Dionizosa, a także – w pewnym stopniu – z misteriami eleuzyńskimi.
Oda (gr. aoidḕ = pieśń, śpiew; ang. ode, fr. ode, niem. Ode, ros. oδa) – jeden z podstawowych gatunków poetyckich wywodzących się z greckiej → liryki chóralnej; utwór wierszowany – najczęściej stroficzny – o charakterze pochwalno-panegirycznym lub dziękczynnym, utrzymany w patetycznym stylu, opiewający wybitną postać, wydarzenie, uroczystość, instytucję czy wzniosłą ideę. W starożytnej Grecji oda była początkowo gatunkiem związanym z obrzędami religijnymi i świętami narodowymi; z czasem uległa specjalizacji jako pieśń sławiąca bohaterów.
Komedia (gr. kōmōidía, od → kṓmos = hulaszczy pochód + aoidḕ = pieśń; ang. comedy, fr. comédie, niem. Komӧdie, Lustspiel, ros. κοмeδuя) – gatunek → dramatu obejmujący utwory o pogodnej tematyce i żywej najczęściej akcji zamkniętej rozwiązaniem pomyślnym dla bohaterów (→ happy end), operujące chwytami → komizmu sytuacyjnego, charakterologicznego i językowego, karykaturalnego wyjaskrawienia (→ karykatura) i groteski, często mające charakter satyryczny. Komedia powstała w starożytnej Grecji; wyrosła z dwojakich źródeł: pierwsze attyckie – stanowiły obrzędy dionizyjskie, w których śpiewane były swawolne i satyryczne piosenki, drugim – doryckim – były → mimy ludowe: improwizowane scenki rodzajowe lub mitologiczne.
Satyra (łac. satura = dosłownie „mieszanina”; ang. satire, fr. satire, niem. Satire, ros. camupa) – utwór literacki ośmieszający lub piętnujący ukazywane w nim zjawiska – wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy i stosunki społeczne, postawy światopoglądowe i orientacje polityczne, instytucje życia publicznego, sposoby zachowań i mówienia. Wypowiedź satyryczna wyraża krytyczny stosunek autora do określonych zjawisk życia, wyrasta z poczucia niestosowności, szkodliwości czy absurdalności pewnych sytuacji; nie proponuje jednak żadnych rozwiązań pozytywnych, wzorców lub ideałów. Za kolebkę satyry uznaje się literaturę rzymską, mimo że w starożytnej Grecji była ona reprezentowana w różnych formach.
List poetycki (ang. epistle, fr. épître, niem. Briefgedicht, ros. эnucmoπa) – utwór wierszowany o charakterze lirycznym, epickim, satyrycznym, panegirycznym, filozoficznym, krytycznoliterackim, mający formę → listu do fikcyjnego lub rzeczywistego adresata (mistrza, protektora, przyjaciela). Gatunek ten ukształtował się w literaturze rzymskiej.
Poemat (łac. poema, gr. poíēme = utwór; ang. poem, fr. poéme, niem. Poem, ros. noэмa) – w znaczeniu archaicznym, wywodzącym się z antyku: wszelki utwór poetycki, niezależnie od jego przynależności gatunkowej i rozmiarów; kategoria porównywalna z dzisiejszym rozumieniem → dzieła literackiego. W sensie pojmowanym współcześnie: utwór wierszowany odpowiednio okazałych rozmiarów i o dowolnym w zasadzie charakterze gatunkowym.
„Słownik terminów literackich”
M. Głowiński
T. Kostkiewiczowa
A. Okopień-Sławińska
J. Sławiński
Tragedia (łac. tragoedia, gr. tragōidía, od trágos = kozioł + aoidḕ = pieśń; ang. tragedy, fr. tragédie, niem. Tragӧdie, Trauerspiel, ros. mpaƨδя) – gatunek → dramatu obejmujący utwory, w których ośrodkiem i motorem akcji jest nieprzezwyciężalny konflikt między dążeniami wybitnej jednostki a siłami wyższymi: losem, prawami historii, interesem społecznym, normą moralną itp., prowadzący nieubłaganie do jej klęski. Gatunek ten ukształtował się w starożytnej Grecji; jego źródła upatruje się w obrzędach religijnych, zwłaszcza związanych z kultem Dionizosa, a także – w pewnym stopniu – z misteriami eleuzyńskimi.
Oda (gr. aoidḕ = pieśń, śpiew; ang. ode, fr. ode, niem. Ode, ros. oδa) – jeden z podstawowych gatunków poetyckich wywodzących się z greckiej → liryki chóralnej; utwór wierszowany – najczęściej stroficzny – o charakterze pochwalno-panegirycznym lub dziękczynnym, utrzymany w patetycznym stylu, opiewający wybitną postać, wydarzenie, uroczystość, instytucję czy wzniosłą ideę. W starożytnej Grecji oda była początkowo gatunkiem związanym z obrzędami religijnymi i świętami narodowymi; z czasem uległa specjalizacji jako pieśń sławiąca bohaterów.
Komedia (gr. kōmōidía, od → kṓmos = hulaszczy pochód + aoidḕ = pieśń; ang. comedy, fr. comédie, niem. Komӧdie, Lustspiel, ros. κοмeδuя) – gatunek → dramatu obejmujący utwory o pogodnej tematyce i żywej najczęściej akcji zamkniętej rozwiązaniem pomyślnym dla bohaterów (→ happy end), operujące chwytami → komizmu sytuacyjnego, charakterologicznego i językowego, karykaturalnego wyjaskrawienia (→ karykatura) i groteski, często mające charakter satyryczny. Komedia powstała w starożytnej Grecji; wyrosła z dwojakich źródeł: pierwsze attyckie – stanowiły obrzędy dionizyjskie, w których śpiewane były swawolne i satyryczne piosenki, drugim – doryckim – były → mimy ludowe: improwizowane scenki rodzajowe lub mitologiczne.
Satyra (łac. satura = dosłownie „mieszanina”; ang. satire, fr. satire, niem. Satire, ros. camupa) – utwór literacki ośmieszający lub piętnujący ukazywane w nim zjawiska – wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy i stosunki społeczne, postawy światopoglądowe i orientacje polityczne, instytucje życia publicznego, sposoby zachowań i mówienia. Wypowiedź satyryczna wyraża krytyczny stosunek autora do określonych zjawisk życia, wyrasta z poczucia niestosowności, szkodliwości czy absurdalności pewnych sytuacji; nie proponuje jednak żadnych rozwiązań pozytywnych, wzorców lub ideałów. Za kolebkę satyry uznaje się literaturę rzymską, mimo że w starożytnej Grecji była ona reprezentowana w różnych formach.
List poetycki (ang. epistle, fr. épître, niem. Briefgedicht, ros. эnucmoπa) – utwór wierszowany o charakterze lirycznym, epickim, satyrycznym, panegirycznym, filozoficznym, krytycznoliterackim, mający formę → listu do fikcyjnego lub rzeczywistego adresata (mistrza, protektora, przyjaciela). Gatunek ten ukształtował się w literaturze rzymskiej.
Poemat (łac. poema, gr. poíēme = utwór; ang. poem, fr. poéme, niem. Poem, ros. noэмa) – w znaczeniu archaicznym, wywodzącym się z antyku: wszelki utwór poetycki, niezależnie od jego przynależności gatunkowej i rozmiarów; kategoria porównywalna z dzisiejszym rozumieniem → dzieła literackiego. W sensie pojmowanym współcześnie: utwór wierszowany odpowiednio okazałych rozmiarów i o dowolnym w zasadzie charakterze gatunkowym.
„Słownik terminów literackich”
M. Głowiński
T. Kostkiewiczowa
A. Okopień-Sławińska
J. Sławiński
środa, 18 marca 2009
Z dziejów pojęcia i terminu
Epoka oświecenia w literaturze polskiej wyodrębniania i opisuje czasy stanisławowskie i postanisławowskie. W Polsce rozkwit oświecenia przypadał na czasy panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, czyli na II połowę XVIII wieku. W dziedzinie literatury swoisty kres klasycyzmu przyniosła wojna klasyków z romantykami.
Stylem doskonale charakteryzującym tę epokę jest klasycyzm. Terminem tym od łacińskiej nazwy classicus określano coś doskonałego, pierwszorzędnego, wzorowego i wyuczonego.
Zaczątki oraz pierwsze przejawy tego nurtu zarówno w literaturze jak i w sztuce, architekturze, czy muzyce pojawiły się we Francji.
Przymiotnika „klasyczny” wprowadzono do naszego słownika w latach 80 XVIII wieku co w związkach frazeologicznych oznaczało słowo „autor” w sensie starożytnym, a zarazem był to twórca doskonały i wzorowy. Klasycznymi autorami nazywano tych, którzy nawiązywali do osiągnięć starożytnych Greków i Rzymian. W Europie taki „powrót do źródeł” (klasycznych) pojawiał się już w renesansie, a następnie wyłonił się w okresie baroku, czyli z końcem XVII wieku do końca XVIII wieku.
Zauroczenie klasyczną harmonią pojawiało się wielokrotnie, także w XX wieku, pod postacią neoklasycyzmu (w literaturze, w architekturze), a następnie wśród artystów awangardowych, Np. u Picassa.
Epoka oświecenia w literaturze polskiej wyodrębniania i opisuje czasy stanisławowskie i postanisławowskie. W Polsce rozkwit oświecenia przypadał na czasy panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, czyli na II połowę XVIII wieku. W dziedzinie literatury swoisty kres klasycyzmu przyniosła wojna klasyków z romantykami.
Stylem doskonale charakteryzującym tę epokę jest klasycyzm. Terminem tym od łacińskiej nazwy classicus określano coś doskonałego, pierwszorzędnego, wzorowego i wyuczonego.
Zaczątki oraz pierwsze przejawy tego nurtu zarówno w literaturze jak i w sztuce, architekturze, czy muzyce pojawiły się we Francji.
Przymiotnika „klasyczny” wprowadzono do naszego słownika w latach 80 XVIII wieku co w związkach frazeologicznych oznaczało słowo „autor” w sensie starożytnym, a zarazem był to twórca doskonały i wzorowy. Klasycznymi autorami nazywano tych, którzy nawiązywali do osiągnięć starożytnych Greków i Rzymian. W Europie taki „powrót do źródeł” (klasycznych) pojawiał się już w renesansie, a następnie wyłonił się w okresie baroku, czyli z końcem XVII wieku do końca XVIII wieku.
Zauroczenie klasyczną harmonią pojawiało się wielokrotnie, także w XX wieku, pod postacią neoklasycyzmu (w literaturze, w architekturze), a następnie wśród artystów awangardowych, Np. u Picassa.
Subskrybuj:
Posty (Atom)